Mehmet Gökhan ÖZÇUBUKÇU – Türkiyənin Uluslararası Diplomatik İlişkiler, Akademik Araştırmalar ve Eğitim Derneği-UDİAD-ın sədr müavini. Özəl olaraq BAYRAQDAR MEDİA üçün.
BAYRAQDAR MEDİA – Rusiya-Ukrayna müharibəsi başlayandan beş Orta Asiya respublikası çox mürəkkəb balanslaşdırma siyasəti həyata keçirir. Bəzi hallarda bu dinamika onları geosiyasi baxımdan çətin qərarlar qəbul etməyə məcbur edib.Bu, 2004-cü ildən Avropa Birliyinin üzvü olan Rum Kıbrıs Administrasiyasının diplomatik tanınması ilə bağlı son həftələrdə baş verənlərə də aiddir. 2024-cü ilin dekabrından 2025-ci ilin mart ayının sonuna qədər Özbəkistan, Qazaxıstan və Türkmənistan Kıbrısın rum tərəfinə diplomatik nümayəndələr təyin etdilər. Qazaxıstan öz səfirliyini açmaq qərarına gəlib. Özbəkistan və Türkmənistan da İtaliyadakı müvafiq səfirlərini Doğu Akdeniz adası üzrə diplomatik nümayəndələr kimi akkreditə ediblər.
Təqvimə nəzər salsaq, bu qərarların ilk tarixi sammitə bir neçə həftə qalmış verilməsi təsadüfi deyil. İclasın sonunda dərc olunan rəsmi birgə bəyannamənin dördüncü maddəsində məsələyə aydınlıq gətirilir. Mətndə maraqlı tərəflərin, Avropa Birliyinin və Orta Asiya ölkələrinin Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının 541 (1983) və 550 (1984) qətnamələrinə dəstəyi açıq şəkildə ifadə edilir. Bu iki qərarda iddia edilir ki, adada tanınan yeganə səlahiyyətli orqan Kıbrıs Rum Administrasiyasıdır.
Son illər Avropa Birliyi ilə Orta Asiya arasında münasibətlərdə Kıbrıs məsələsinə açıq-aşkar istinadlar az olmayıb. Məsələn, 2023-cü ilin sentyabrında belə oldu. Brüsseldə keçirilən konfransda Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan və Qırğızıstana Kuzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətini Türk Dövlətləri Təşkilatına müşahidəçi üzv kimi qəbul etməmək barədə xəbərdarlıq edilib. Avropa Xarici Fəaliyyət Xidmətinin Orta Asiya masasının rəhbəri Dietmar Krissler bu vəziyyətin Avropa Birliyi ilə Orta Asiya ölkələri arasında mənfiliklər yaradacağını bildirib.
AB Orta Asiya geosiyasətində nisbətən yeni oyunçudur. Rusiya-Ukrayna müharibəsindən və ABŞ prezidenti Donald Trampın Ağ Evə qayıtmasından sonra AB Rusiya və Çinin artan təsirinə qarşı çıxmaq və ABŞ-ın Avropadan strateji şəkildə çıxarılmasını təmin etmək üçün müstəqil xarici siyasət qurmağa çalışır. Aprelin 4-də Səmərqənddə Avropa Birliyi ilə keçirilən zirvə toplantısında türk dövlətləri Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının 1983-cü ildə müstəqilliyini elan edən “Kuzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti”ni pisləyən 541 və 550 saylı qətnamələrinə əməl edəcəyinə söz veriblər. Sammitdə Kıbrısın adı çəkilməmiş ola bilər, lakin onun Kuzey Kıbrıs Kipr Türk Cümhuriyyətinə təsiri göz qabağındadır. Suverenlik və ərazi bütövlüyünün geniş təsdiqi ilə əhatə olunmuş birgə bəyannamə dolayısı ilə AB-nin adanın bölünməsinə dair uzunmüddətli mövqeyini əks etdirir.
Sammitin ən mühüm nəticələrindən biri Avropa Komissiyasının sədri Ursula fon der Leyenin region ölkələrindən keçən “Orta Dəhliz”ə 12 milyard avro sərmayə yatıracağına dair vədi oldu. Türkiyədə gündəmdə olan digər məsələ isə Türk Dövlətləri Təşkilatına üzv ölkələrin BMT-də akkreditə olunmuş səfirlərini Kıbrısın Rum Administrasiyasına təyin etmək qərarı olub. BMT-nin Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin yaradılmasını qəbul etməyən qətnamələrinə istinad edilən ortaq bəyannamə Türkiyədə müzakirələrə səbəb olub.
Gərginliyi artıran digər məsələ isə KKTC-nin 2022-ci ildə Türk Dövlətləri Təşkilatına müşahidəçi üzv qəbul edilməsinə baxmayaraq, 2023-cü ildə keçirilən Astana sammitinə dəvət edilməməsidir. Bu istisna KKTC-ni diplomatik cəhətdən təcrid etmək üçün sistematik bir cəhd kimi qəbul edilir. Kıbrıs türkləri indi ən yaxın müttəfiqlərinin belə onlardan üz döndərməsi ilə barışmaq məcburiyyətindədirlər. Bu diplomatik böhran Türkiyənin bölgədəki təsirinin gələcəyi və KKTC-nin taleyi ilə bağlı ciddi suallar doğurub. Geosiyasi mənzərə dəyişdikcə, Kıbrıs türkləri yalnız coğrafi təcridlə deyil, həm də keçmiş müttəfiqləri tərəfindən tərk edilməkdən qaynaqlanan dərin psixoloji təsirlə üzləşərək özlərini təhlükəli vəziyyətdə görürlər.
Orta Asiyada türk dövlətləri olan Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistan Türkiyə ilə sıx əlaqədə olmalarına baxmayaraq, bu yanaşmanı bəyəniblər. Bu dövlətlər təkcə Türk Dövlətləri Təşkilatının üzvləri deyil, həm də Brüsselin inkişaf edən Avrasiya baxışının artan iştirakçılarıdır. Türk Dövlətləri Təşkilatının üç üzvü Kıbrısın Rum tərəfi ilə diplomatik əlaqələrini gücləndirdiyi halda, Azərbaycan Kıbrıs türklərinin öz müstəqil dövlətini qurmaq hüququnu açıq və birmənalı şəkildə dəstəklədi. Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev Bakıda ADA Universitetində keçirilən beynəlxalq forumda Azərbaycanın KKTC-yə Türk Dövlətləri Təşkilatında müşahidəçi statusunun verilməsində mühüm rol oynadığını xatırladıb.Cənab Əliyevin “Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətindəki qardaşlarımıza deməkistəyirəm ki, biz hər zaman sizinlə olacağıq, ölkənizin müstəqil dövlət kimi qurulmasını və beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınmasını təmin edəcəyik” deməsi onun Türkiyə ilə eyni siyasət oxun dairəlilədiyini və müəyyən mənada imkan yaratdığını göstərir.
Bütün bunların fonunda qeyd edək ki, nəqliyyat komponentinin əsas istiqaməti Orta Dəhliz kimi də tanınan Transxəzər nəqliyyat dəhlizinin inkişafıdır. Azərbaycan bu dəhlizin mərkəzində yerləşir. Səmərqənd sammiti AB-nin Orta Asiya ilə əlaqələrin dərinləşməsinəsadiqliyini bir daha təsdiqlədi. Bununla belə, nəqliyyat inteqrasiyası, yaşıl transformasiya və enerji təhlükəsizliyiilə bağlı iddialı məqsədlərə nail olmaq Azərbaycanın fəal iştirakı olmadan mümkün olmayacaq. Sürətlə dəyişən qlobal mənzərə şəraitində Azərbaycan AB, Güney Qafqaz və Orta Asiya arasında davamlı və qarşılıqlı faydalı əlaqələrin qurulması səylərinin mərkəzində olmaqla Doğu ilə Batı arasında mühüm körpü kimi mövqeyini möhkəmləndirir.Türkiyəvə Azərbaycanın öz bölgələrində oyun dəyişən aktyorlar olması Türk Dövlətləri Təşkilatına istiqamət vermək baxımından da əhəmiyyətlidir. AB diplomatiyası nə qədər bacarıqlı olsa da, Türk Dövlətləri Təşkilatının gücü daha da artırılmalıdır. Burada əsas oyunçular Türkiyə və Azərbaycandır.
Bu prosesdə qarşıya qoyulacaq əsas vəzifə türk dünyasında strateji həmrəyliyin xarici təzyiqlərdən qorunmalı olduğu prinsipini müdafiə etməkdir. Azərbaycanda keçiriləcək Türk Dövlətləri Təşkilatının 12-ci Zirvə Toplantısı təkcə simvolizm baxımından deyil, həm də strateji siqnallar baxımından diqqətlə izləniləcək. Azərbaycan təkcəTürkiyənin ən yaxın müttəfiqi kimi deyil, həm də Orta Asiya dövlətlərinin etibarlı tərəfdaşı kimi çıxış edərək vasitəçilik etmək üçün yaxşı mövqedədir. Bakının Türk Dövlətləri Təşkilatının qarşıdan gələn Zirvə toplantısına ev sahibliyi və sədrliyiilə onun rəhbərliyi həm nəticələrin idarə olunmasında, həm də irəliləyiş sürətinin idarə olunmasında mühüm rol oynayacaq.
Diplomatik hadisələr indi qeyri-müəyyən gələcəklə üzləşən Kıbrıs türkləri üçün mühüm dönüş nöqtəsidir. Regional siyasətin mürəkkəbliklərini gəzərək müttəfiqləri və dünya qarşısında öz mövqelərini bərpa etməyi hədəfləyərkən, Türkiyə və Azərbaycan KKTC ilə bağlı möhkəm və fəal xarici siyasət istiqamətində addımlar atmalıdır. Bu prosesdə qarşıya qoyulacaq əsas vəzifə türk dünyasında strateji həmrəyliyin xarici təzyiqlərdən qorunmalı olduğu prinsipini müdafiə etməkdir. Azərbaycanda keçiriləcək Türk Dövlətləri Təşkilatının 12-ci Zirvə Toplantısı təkcə simvolizm baxımından deyil, həm də strateji siqnallar baxımından diqqətlə izləniləcək.Türkiyə və Azərbaycan Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində KKTC-nin gələcəyini müdafiə etməyə davam edəcək.
İlk şərhi yaza bilərsiniz