Məktəblərin Publik Hüquqi Şəxsə çevrilməsi

BAYRAQDAR MEDİA Bakıdakı 96 nömrəli tam orta məktəbin direktoru, Elektron Tədris Resursları üzrə təlimçi Mehriban Hacıyevanın yazısını təqdim edir:

Azərbaycan təhsil sistemində idarəetmənin çevikləşdirilməsi və nəticəyönümlü qurulması istiqamətində atılan mühüm addımlardan biri ümumtəhsil məktəblərinin publik hüquqi şəxs (PHŞ) statusuna keçirilməsidir. Bu addım müasir idarəetmə modeli və təhsildə səmərəliliyin artırılması baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır.

Publik hüquqi şəxs modeli nədir?

Publik hüquqi şəxs – dövlət və ya bələdiyyə tərəfindən yaradılan, ictimai funksiyaları yerinə yetirən, lakin maliyyə və idarəetmə baxımından muxtariyyətə malik hüquqi qurumdur (“Publik hüquqi şəxslər haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, 2015).

Məktəblərin PHŞ kimi fəaliyyət göstərməsi onların müstəqilliyini artırır və idarəetmə baxımından daha operativ qərarlar qəbul etmələrinə imkan verir.

Tətbiqin üstünlükləri

1. İdarəetmə çevikliyi və muxtariyyət

Məktəb rəhbərləri öz qərarlarını daha sərbəst verir, müəllim heyətinin seçilməsi, maddi-texniki bazanın təmini və tədrisin təşkili sahəsində təşəbbüs imkanları artır.

2. Maliyyə azadlığı və gəlir əldə etmək hüququ

PHŞ statuslu məktəblər dövlət büdcəsindən maliyyə alır, eyni zamanda öz gəlir mənbələrini (layihələr, icarə, əlavə xidmətlər) formalaşdıra bilər. (Mənbə: redaktor.az, “Məktəblər publik hüquqi şəxsə çevriləndə nə baş verəcək?”, 2024)

3. Rəqabət və keyfiyyət meyarları

Təhsil müəssisələri arasında sağlam rəqabət formalaşır, məktəblər daha çox şagird cəlb etmək və tədris səviyyəsini yüksəltmək üçün təşəbbüskar olmağa təşviq edilir. (Mənbə: qaynarinfo.az, “Məktəblər publik hüquqi şəxsə çevrilsə: müsbət və mənfi tərəflər”, 2024)

4. Müəllim motivasiyası

Fəaliyyətə əsaslanan qiymətləndirmə və stimullaşdırma mexanizmləri müəllimlərin inkişafına və peşəkarlığın yüksəldilməsinə şərait yarada bilər. (Mənbə: modern.az, “Məktəblər PHŞ-ə çevrilir: müəllimlərin maaşı artacaq?”, 2024)

Beynəlxalq təcrübədə analoji modellər

1. Estoniya – Avtonom məktəblər modeli

Estoniya təhsilində məktəblər yerli icra orqanlarının nəzarətindədir və yüksək dərəcədə muxtariyyətə malikdir. 2000-ci illərdən bəri tətbiq olunan model məktəblərin rəqəmsal infrastrukturunu və təhsilin keyfiyyətini ciddi şəkildə artırıb. (Mənbə: OECD Education Policy Outlook: Estonia 2020)

2. Finlandiya – Güvənə əsaslanan idarəetmə

Finlandiyada məktəblər üçün mərkəzləşdirilmiş yoxlamalar azdır, rəhbərlik və müəllimlərə tam güvənilir. İdarəetmə yerli bələdiyyələrin səlahiyyətindədir və PHŞ modelinə yaxın strukturda fəaliyyət göstərir. (Mənbə: Sahlberg, P. (2011). “Finnish Lessons: What Can the World Learn from Educational Change in Finland?”)

3. Birləşmiş Krallıq – Akademiya məktəbləri

İngiltərədə dövlət məktəblərinin bir hissəsi akademiya statusu alaraq PHŞ modeli üzrə müstəqil fəaliyyət göstərir. Onlar kurikulumdan tutmuş işçi siyasətinə qədər qərarları sərbəst verir. (Mənbə: UK Department for Education, “Academies: A guide”, 2020)

Risklər və çağırışlar

İdarəetmə boşluğu – bəzi məktəb rəhbərləri menecment və maliyyə idarəçiliyində peşəkar təcrübəyə malik deyillər. Bu sahədə təlimlər və dəstək zəruridir. (Mənbə: Təhsil İnstitutu və ETN hesabatları)

Resurs bərabərsizliyi – maliyyə imkanları şəhər və kənd məktəbləri arasında bərabər paylanmadıqda təhsil keyfiyyətində fərqlər dərinləşə bilər.

Sosial təminat və hüquqlar – müəllimlərin müqavilə əsasında işə götürülməsi onların sosial müdafiə və sabitlik məsələlərini gündəmə gətirə bilər. (Mənbə: Azərbaycan Müəllimlər İttifaqı rəyləri, 2024)

Şəffaflıq ehtiyacı – PHŞ-lərin illik hesabatlığı, müşahidə şuralarının səlahiyyətləri və ictimai iştirakçılıq mexanizmləri hüquqi zəminə əsaslanmalıdır. (Mənbə: “Təhsil haqqında” Qanun, maddə 29)

Məktəblərin publik hüquqi şəxsə çevrilməsi Azərbaycan təhsil sistemində modern idarəetmə modeli, daha səmərəli maliyyə yanaşması və təhsilin keyfiyyətinə yönəlmiş islahatlar üçün vacib addımdır. Əgər bu model təlimlər, hüquqi baza və ictimai nəzarət mexanizmləri ilə dəstəklənərsə, gələcəkdə daha təşəbbüskar, şəffaf və nəticəyönümlü məktəb sistemi formalaşa bilər.

İstinadlar:

1. Azərbaycan Respublikası, “Publik hüquqi şəxslər haqqında” Qanun, 2015
2. Qaynarinfo.az, “Məktəblər publik hüquqi şəxsə çevrilsə: müsbət və mənfi tərəflər”, 2024
3. Redaktor.az, “Məktəblər PHŞ-ə çevriləndə nə baş verəcək?”, 2024
4. Modern.az, “Məktəblər PHŞ-ə çevrilir: müəllimlərin maaşı artacaq?”, 2024
5. OECD, Education Policy Outlook: Estonia, 2020
6. Sahlberg, P. (2011), Finnish Lessons: What Can the World Learn from Educational Change in Finland?
7. UK Department for Education, Academies: A guide, 2020
8. “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, maddə 29
9. ETN və Təhsil İnstitutu təlim və hesabat materialları, 2023–2024