Abdurehim Gheni Uygur
1. Doğu Türkistan Milli Ordusu’nun Kuruluşu
BAYRAQDAR MEDİA – Bugün, 8 Nisan, modern Uygur tarihinde Uygurları gurur ve onurla dolduran tarihsel olarak önemli bir gün – Doğu Türkistan için resmi bir askeri gücün kurulduğu gün. Bugün, 8 Nisan 1945’te Gulca’da Doğu Türkistan Milli Ordusu’nun kuruluş günüdür.
Yirminci yüzyılın başından ortalarına kadar dünya siyasi atmosferinde yaşanan yoğun siyasi çalkantılar Doğu Türkistan’ı da derinden etkilemiş ve ciddi siyasi çalkantıların yaşandığı bir bölge haline getirmiştir. Doğu Türkistan’da 1931-1934 ve 1944-1949 yılları arasında yoğunlaşan işgalci Çin yönetimine karşı kurtuluş hareketleri, modern Uygur siyasi tarihinde unutulmaz hatıralar bıraktı. Çin işgal ordusunun 20 Ekim 1949’da Doğu Türkistan’a girmesi ve 22 Aralık’ta Doğu Türkistan’ı işgal etmesinin ardından 8 Nisan 1945’te kurulan Doğu Türkistan Milli Ordusu dağıtıldı. Ordu 1969 yılına gelindiğinde tamamen ortadan kaldırılmıştır. Bu dönemde Doğu Türkistan Milli Ordusu’nun mücadelesi Uygur tarihinde şanlı izler bıraktı.
Sheng Shicai’nin 1943 yılında aniden Sovyetler Birliği’nden yüz çevirmesinin ardından 1944 yılında Doğu Türkistan’da ikinci büyük çaplı devrim patlak verdi. 9 Nisan 1944’te, eski Sovyetler Birliği’nin Ghulja’daki konsolosluğunun desteği ve yardımıyla, Ghulja ilçe kasabasında (bugünkü Ghulja şehri) Sheng Shicai ve Kuomintang hükümetine karşı bir yeraltı örgütü – Ghulja Kurtuluş Örgütü – kuruldu. Elihan Tore başkan olarak seçildi.
Ağustos 1944’te, Fatih Batur, Akbar Batur, Seyit Batur, Gheni Batur, Hamit Batur ve diğerlerinin önderliğinde, sömürgeci Kuomintang hükümetine karşı bir kurtuluş mücadelesi başlatmak için Nilka İlçesinin dağlık Ulastay bölgesinde bir partizan müfreze karargâhı kuruldu. Fatih partizan müfrezesinin başkomutanı, Hamit başkomutan yardımcısı ve Ekber de cephe komutanı olarak seçildi. Partizan müfrezesi, Çin Cumhuriyeti’nin Gulca’daki sömürge yönetimine karşı silahlı bir genel ayaklanmaya hazırlanmak için Jalunghul, Jartughan ve Koksay gibi çevre bölgelerden çeşitli etnik kökenlerden yerel halkı harekete geçirdi.
Kapsamlı bir hazırlıktan sonra, o yılın 6 Ekim’inde, partizan müfrezesi Fatih’in komutası altında Nilka İlçesi kasabasına bir saldırı başlattı ve şiddetli çatışmalardan sonra 7 Ekim’de işgal etti. Ardından, Doğu Türkistan’ın ulusal bağımsızlık devrimi tarihindeki ilk halk hükümeti Nilka İlçesinde kuruldu. Bu savaşta Hamit, düşmana karşı kahramanca savaştı ve özgürlük ve kurtuluş için kendini onurlu bir şekilde feda etti. Bu savaş sırasında partizan müfrezesi, Kuomintang’ın yaklaşık 30 askeri polisini ortadan kaldırdı, 140’tan fazla askeri esir aldı ve 66 tüfek, 8 tabanca, 3 makineli tüfek, 150 el bombası, binlerce mermi ve bir araç ele geçirdi ve aynı zamanda çeşitli etnik kökenlerden 100’den fazla insanı hapishaneden kurtardı.
Nilka İlçesi’nin kurtarılmasından sonra Ulastay partizan müfrezesi üç büyük birim halinde yeniden organize edildi. İlk birimde Kazaklardan oluşan yaklaşık 300 kişi bulunuyordu ve lider olarak Ekber, lider yardımcısı olarak da Seyit atanmıştı. İkinci birlik Uygurlar, Moğollar ve az sayıda Sibe halkından oluşuyordu, toplamda yaklaşık 250 kişi vardı ve lider olarak Gheni atanmıştı. Üçüncü birim çoğunlukla Ruslardan oluşuyordu ve İvan Sitov birim lideri olarak atanmıştı. Partizanların toplam sayısı 800’ü aşıyordu.
4 Kasım 1944’te Ghulja Kurtuluş Örgütü, Ghulja’daki Sovyet konsolosluğunun tavsiyesiyle, Ghulja’daki Çin Cumhuriyeti Ulusal Ordusu’nun ana askeri güçlerinin Nilka’daki isyancıları bastırmak için ayrıldığı fırsattan yararlanarak Ghulja’da bir ayaklanma başlatmaya karar verdi. Şehirdeki kitleleri gizlice örgütleyip silahlandırırken, bir yandan da Sovyet konsolosluğunun yardımıyla Nilka partizanlarına haberciler göndererek Ghulja ayaklanmasında yardımlarını talep ettiler.
Kurtuluş Örgütü önderliğinde 6 Kasım 1944 akşamı çeşitli silahlı kuvvetlerin liderleriyle ortak bir toplantı yapılarak ayaklanmayı yönetecek bir askeri komuta karargâhı kuruldu. Sovyet Kızıl Ordu subayı Pyotr Romanovich Alexandrov, Rehimjan Sabir Hajiyov, Abdukerim Abbasov, Varshanov Mikhailovich Mazharov ve Kasimjan Kambari’nin üye olduğu askeri karargâhın komutanı olarak atandı.
Fatih Batur komutasındaki Nilka partizan müfrezesi, Abdukerim Abbasov ve Pyotr Romanovich Alexandrov liderliğindeki Korgas partizanları, çeşitli etnik kökenlerden yerel direnişçiler ve Kurtuluş Örgütü liderliğindeki Ghulja şehrindeki kitlelerle birlikte 7 Kasım günü şafak vakti, Kuomintang Ulusal Ordusu’nun Ghulja şehrindeki ana askeri karakollarına, valilik ofisine, İli Vilayeti polis merkezine ve şube polis karakollarına, elektrik santrallerine, telefon ofislerine ve profesyonel şirketlere karşı ortaklaşa kapsamlı bir saldırı başlattı. 12 Kasım’da Gulca’da Kurtuluş Örgütü liderliğinde Doğu Türkistan Cumhuriyeti hükümeti kuruldu.
Doğu Türkistan Cumhuriyeti hükümetinin yüksek komutanlığı, Kuomintang Ordusu’nun kalıntılarının Gulca’da konuşlandığı Harembegh, havaalanı ve Langshang Tapınağı’na kapsamlı bir saldırı başlatma emri verdikten sonra, partizan müfrezeleri Sovyet askeri personelinin yardımıyla 28 Ocak 1945’te şafak vakti çeşitli hedeflere şiddetli saldırılar başlattı. Chiang Kai-shek birliklerine “Stalingrad’ı aşan bir ruhla sonuna kadar dayanmalarını” telgrafla bildirmiş olmasına rağmen, Harembegh dahil üç yerde kuşatılmış olan Kuomintang Cumhuriyeti Ulusal Ordusu’ndan arta kalan kuvvetler İli partizanlarının şiddetli saldırılarına dayanamadı ve yenildi. Sonuç olarak partizanlar 2.100 tüfek, 98 ağır ve hafif makineli tüfek, 2 uçaksavar, 5 havan topu, 54 uçak (birçoğu düşman tarafından hasar görmüştü), 16 araç, 8 telsiz cihazı ve diğer askeri teçhizatı ele geçirdi. Partizan müfrezeleri Harembegh’i işgal ettikten sonra, Jing ve Bortala ilçeleri hariç tüm İli İli tamamen kurtarıldı.
8 Nisan 1945’te Gulca’da Doğu Türkistan Milli Ordusu için bir bayrak takdim töreni düzenlendi ve düzenli Doğu Türkistan Milli Ordusu’nun resmi kuruluşu resmen ilan edildi. Ordunun üniformaları Sovyetler Birliği Ordusu’nunkilerden örnek alındı. Ordunun apoletleri, yakaları ve bayrakları oluşturuldu, madalya ve nişanlar dağıtıldı. Doğu Türkistan Milli Ordusu Genelkurmay Başkanlığı altında Askeri İkmal Dairesi, Siyasi Daire, Askeri İnşaat Dairesi, Askeri Mahkeme ve Askeri Operasyonlar Dairesi gibi teşkilatlar kuruldu. Başkomutanlığa Sovyet Kızıl Ordusu’ndan kaçarak Gulca’ya yerleşen Çar’ın Beyaz Rus askeri Palenov, Kurmay Başkanlığına Mazharov, Başkomutan Yardımcılığına Uygur Zunun Teyipov, Askeri Mahkeme Başkanlığına Gheni Batur, Siyasi Daire Başkanlığına ise Abdukerim Abbasov atandı. Düzenli ordudaki toplam asker sayısı 40 bini aştı.
Milli Ordu yeni kurulmuş olmasına rağmen, Doğu Türkistan’ı özgürleştirme kararlılıkları ve savaşçı ruhları son derece güçlüydü. Çin birliklerini üç kuzey vilayetinden çıkardılar, Urumçi’nin “çelik kalesi” olarak adlandırılan Shihezi ve Jing savunma hatlarını yok ettiler ve Urumçi’ye sadece 150 kilometre uzaklıktaki Manas Nehri’ni geçtikten sonra Urumçi’ye saldırmaya hazırlandılar. Aynı zamanda bir güney cephesi birliği kurarak Tianshan Dağları’nın güneyindeki bölgelere saldırılar düzenlemeye başladılar ve çeşitli yerlerde Çin Kuomintang hükümetine karşı ayaklanmalar düzenlemek üzere gizlice adam gönderdiler. Güneyde Taşkurgan ve Taşmilik merkezli silahlı bir isyancı güç oluşturarak Çin birliklerinin işgal ettiği bölgelere büyük çaplı saldırılar düzenlediler. Düzenli kuvvetler stratejik öneme sahip Bai ve Wensu ilçelerini kurtararak Aksu şehir surları içindeki Çin birliklerini kuşattı. Diğer silahlı isyancı gruplar da çeşitli yönlerden saldırılar düzenleyerek Çinli birlikleri kendi bölgelerinden çıkardı. Çin kuvvetleri esasen her yerde surlarla çevrili şehirlerle sınırlıydı.
Nisan 1946’da iki taraf arasında “11 Maddelik Anlaşma” imzalandı. Doğu Türkistan Cumhuriyeti adı kaldırıldı ve Kuomintang hükümeti ile bir koalisyon hükümeti kuruldu. Doğu Türkistan Milli Ordusu küçültüldü ve 6 alay olarak yeniden düzenlendi. Güneydeki on binlerce silahlı isyancı da silahlarını teslim ederek evlerine döndü. Ancak Çin Kuomintang hükümeti anlaşmaya uymadığı için koalisyon hükümeti çöktü ve Doğu Türkistan Cumhuriyeti temsilcileri Ağustos 1947’de Urumçi’den Gulca’ya geri döndü. Orduyu tekrar genişleterek 5 süvari alayı, 3 piyade alayı ve bir süvari taburundan oluşan 30.000 kişilik daha mükemmel bir güç oluşturdular.
1949 yılında Çin Komünistleri Kuomintang ile girdikleri savaşta kesin zafer elde ettiler. Sonuç olarak Kuomintang hükümeti Tayvan’a kaçtı. Aynı yılın haziran ayında Liu Shaoqi gizli görüşmeler için Sovyetler Birliği’ne gitti. Görüşmeler sırasında Sovyetler Birliği, Çin Komünist Partisi’nin Doğu Türkistan’a girişini hızlandırmasını önerdi. 14 Ağustos 1949’da Çin Komünist Partisi temsilcisi Deng Lichun, üç personel ve bir telsiz operatörü ile Almatı üzerinden Gulca’ya geldi. Çin hükümet materyallerine göre, 18 Ağustos’ta Mao Zedong, Ahmetcan Kasimi’ye bir telgraf göndererek onu Eylül ayında Pekin’de yapılacak Çin Ulusal Siyasi Danışma Konferansı’na davet etti. Ahmetcan Kasimi 20 Ağustos’ta Mao Zedong’a telgrafla cevap vererek bu daveti kabul etti.
1944-1949 Doğu Türkistan kurtuluş devrimi sırasında Gulca’da faaliyet gösteren Sovyet güvenlik personeli Dr. Hâkim Jappar ve Yarulla Bekov’un görüşme kayıtlarına göre (Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra yayınlanmıştır), devrimci lider Ahmetcan Kasimi başkanlığındaki bir heyet 24 Ağustos 1949 tarihinde Almatı’da üst düzey bir Moskova yetkilisi ve Kazakistan Cumhuriyeti Devlet Güvenlik Ajansı’ndan bir Kazak liderle görüşmelerde bulundu.
Görüşmeler sırasında Sovyet tarafı Ahmetcan Kasımi ve diğerlerine Pekin’deki ilk Çin Komünist Partisi Ulusal Siyasi Danışma Konferansı’na herhangi bir siyasi talep veya koşul öne sürmeden katılmalarını ve Çin’in siyasi programlarını desteklemelerini tavsiye etti. Ahmetcan Kasimi bunu kesin bir dille reddetti ve Doğu Türkistan’ın siyasi kaderinin çözümünde bağımsızlık veya en azından federal bir sisteme göre haklar talep edeceklerinde ısrar etti. Eğer bu mümkün değilse, toplantıya katılmaya gerek olmadığını kesin bir dille ifade etti. Görüşme son derece gergin geçti ve gece yarısına kadar devam etti. Tartışmanın ve baskının yoğunlaşması üzerine Ahmetjan Kasimi, İshakbek Mununov, Dalilkhan Sugurbayev ve diğerleri nihayet Çin Komünist Partisi’nin ulusal meseleyi en azından Sovyetler Birliği modeline göre çözmesi gerektiğini, bunun da birlik cumhuriyeti statüsü verilmesi anlamına geldiğini belirttiler. Ancak Moskova temsilcileri buna da tatmin edici bir yanıt vermedi ve görüşmeler sonuçsuz sona erdi.
Çin hükümetinin gerçeği gizlemek için uydurduğu sahte tarihe göre, Ahmetcan Kasımi ve heyeti Pekin’deki bir konferansa katılmak üzere 24 Ağustos 1949’da Almatı’dan ayrıldı ve 27 Ağustos’ta hava koşulları nedeniyle Baykal Gölü yakınlarında düşen uçakta hayatını kaybetti. İddiaya göre Pekin’deki konferansta Uygurlar herhangi bir ulusal ya da siyasi hak talep etmeden Komünist Çin hükümetini tamamen tanıyacaktı. Ancak Uygurlar Ahmetcan Kasımi ve arkadaşlarının bir komplo ve cinayete kurban gittiklerine inanıyor. Bu gerçek tarih şüphesiz Doğu Türkistan bağımsızlığını kazandığında ortaya çıkacaktır.
2. Doğu Türkistan Milli Ordusu’nun Dağılması
Sovyetler Birliği’nin desteğiyle saldırgan Çin Komünist Ordusu 20 Ekim 1949’da Doğu Türkistan’ı işgal etti. 20 Ocak 1950’de Doğu Türkistan Milli Ordusu resmen feshedildi ve Çin Halk Kurtuluş Ordusu’nun 5. Kolordusu olarak yeniden örgütlenerek Çin askeri yapısına tamamen entegre edildi. 1962 Çin-Hindistan sınır savaşı sırasında Çin hükümeti, varlıklarını hızla ortadan kaldırmak amacıyla eski Doğu Türkistanlı savaşçıları Hint Ordusuna karşı görevlendirdi. Bu çatışmada efsaneleşen olağanüstü bir kahramanlık sergilediler. Bu durumdan endişe ve tehdit duyan Çin hükümeti, onları Çin ordusunun çeşitli birimlerine dağıttı ve hizmet sonrası istihdam bahanesiyle ülkenin dört bir yanındaki şehir ve köylere dağıttı. Kalan son birimler olan 13. Tümen’in 38. Alayı ve 5. Kolordu’nun 14. Tümen’inin 40. Alayı 1969 yılında Kuzey Sincan Sahra Ordusu’na dahil edilerek ortadan kaldırıldı. On yıl süren Kültür Devrimi sırasında, Doğu Türkistan Milli Ordusu’nun generalleri ve askerleri çeşitli komplolar ve bahanelerle sistematik olarak öldürüldü veya ortadan kaldırıldı.
Doğu Türkistan’ın Uygur ve diğer Türk halklarının yüce gururunu temsil eden ve milletimizin kalbinde silinmez bir iz bırakan Doğu Türkistan Milli Ordusu, saldırgan Çinli Komünistler tarafından yok edilmiş olsa da tarihimizde şanlı bir sayfa işgal ediyor. Tarihi gururumuz ve gelecekteki devrimimiz için bir ilham kaynağı olmaya devam ediyor.
Kaynak: Nabijan Tursun, Uygurların Genel Tarihi, Orhun Web Sitesi, wikipedia
Tarih: 8 Nisan 2025
İlk şərhi yaza bilərsiniz