Uluslararası Anadil Günü ve Tehlike Altındaki Uygur Dili

Dil, Bir Ulusun Varoluşundaki En Önemli Faktörlerden Biridir- Anılarımdan

Abdurehim Gheni Uyghur

BAYRAQDAR MEDİA – 17 Kasım 1999 tarihinde Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) 21 Şubat’ı Uluslararası Anadil Günü olarak ilan etmiştir.

Bugünün orijinal adı, Bengal dilini savunurken şehit olan üniversite öğrencilerini anmak için kurulan Anadil Hareketi Günü idi. 1952 yılında Bengal hala Pakistan’ın bir parçasıyken, halk Bengalce’nin ülkenin resmi dili olarak tanınmasını talep etti. O yılın 21 Şubat’ında polis bir grup göstericinin üzerine ateş açtı ve beş kişi olay yerinde hayatını kaybetti. Bengal’ın 26 Mart 1971’de Pakistan’dan bağımsızlığını kazanmasının ardından, bu beş “dil kahramanı” onuruna bir anıt dikildi.

UNESCO kararı anadillerin kullanımını teşvik etmeyi, dilsel çeşitliliği korumayı ve dünya genelinde dillerin yok olmasını önlemeyi amaçlamaktadır.

Dillere Yönelik Küresel Tehdit

İstatistiklere göre dünyada 7 binden fazla dil var, ancak bunların yüzde 96’sı küresel nüfusun sadece yüzde 4’ü tarafından konuşuluyor. UNESCO’nun Somut Olmayan Kültürel Miras bölümü, dünya dillerinin yarısından fazlasının yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olduğu ve her iki haftada bir dilin kaybolduğu uyarısında bulundu. Etkili önlemler alınmazsa, önümüzdeki yüzyıllarda sadece birkaç yüz dil kalacaktır.

Dil, Kültür ve Egemenlik

Herhangi bir dilin hayatta kalması ve gelişmesi, onu konuşan insanlara, onların kültürüne, geleneklerine ve değerlerine bağlıdır. Ancak bu unsurlar halkın kendi toprakları üzerinde egemenliği varsa korunabilir ve güçlendirilebilir.

Ne yazık ki, Doğu Türkistan’ın Çin sömürgesi altına girmesinden bu yana, Çin hükümetinin asimilasyon politikaları Uygur dilini önemli ölçüde bozmuştur. Uygur nesiller birçok kez yazılarını değiştirmeye zorlanmış, bu da yazılı devamlılıkta kesintilere neden olmuştur. Ancak bu engellere rağmen Uygur dili varlığını sürdürmüş ve nesilden nesile aktarılmıştır.

Uygur Dili: Zengin ve Kadim Bir Miras

Uygurca en eski Türk dillerinden biridir ve kapsamlı bir yazılı tarihe sahiptir. Turpan’ın Astan Mezarlığı’nda, Soğd alfabesine dayanan Uygur alfabesiyle yazılmış 480 yılına ait eski bir belge keşfedilmiştir.

Orhun-Uygur devletinden (740 yılında kurulmuştur) bu yana Uygurlar, Orhun-Yenisey yazısı, Soğd yazısı, Maniheist yazı ve diğerleri de dahil olmak üzere çok sayıda yazı kullanmıştır. Uygur bilginleri diğer kültürleri önemli ölçüde etkilemiştir. 13. yüzyılda Uygur bilgini Tata Tonga, bugün hala kullanılmakta olan Uygur yazısını Moğollar için uyarlamıştır.

Arkeolojik kanıtlar Uygurların tarih boyunca en az 13 farklı yazı kullandığını doğrulamaktadır:

-Orkhon-Yenisey

-Eski Uygurca

-Sogdian

-Manichaean

-Brahmi

-Sanskritçe

-Sak

-Çağatay ve diğerleri.

Uygur bilginleri de kendi dillerinde önemli edebi eserler üretmişlerdir. Örneğin, Mahmud Kaşgari’nin Diwan-u Lughat at-Turk ve Yusuf Khass Hajib’in Kutadgu Bilig adlı eserleri Uygur Türkçesinde yazılmış ve daha sonra birçok dile çevrilmiştir. UNESCO, Kaşgari’nin katkılarını takdir ederek 2008 yılını “Uluslararası Mahmud Kaşgari Yılı” ilan etmiştir.

Uygurca, Altay dil ailesine, özellikle de Doğu Türkçesi (Uygur-Karluk) koluna aittir ve Özbekçe ile yakından ilişkilidir. Dilbilimsel sıralamalara göre Uygurca, dünyada en çok konuşulan ilk 100 dil arasında 98. sırada yer almaktadır.

Uygur Dili Tehdit Altında

Zengin tarihine rağmen Uygur dili, Çin hükümetinin kültürel soykırım politikaları nedeniyle şu anda ciddi bir tehlike altında.

-Okullarda Uygurca eğitim tamamen yasaklandı.

-Uygurca yayın yapan yazarlar hapsedildi.

-Milyonlarca Uygur -çocuklar, gençler ve yetişkinler- toplama kamplarında zorla alıkonuldu ve burada dillerini terk etmeye ve yalnızca Çince öğrenmeye zorlandılar.

-Doğu Türkistan’da Uygurlar, ciddi sonuçlarla karşılaşmadan Anadil Günü’nü kutlayamıyor, ana dillerinde konuşamıyor, yazamıyor veya yayın yapamıyor.

Diasporada Uygurcanın Korunması

Doğu Türkistan’da Uygur dilini korumak mümkün olmadığından, Uygur diasporası bu sorumluluğu üstlenmiştir.

-Yurtdışındaki Uygurlar, çocuklara ana dillerini öğretmek için Ana Dil Okulları kurdu.

-Çevrimiçi Uygurca dil kursları başlatıldı.

-Her yıl 21 Şubat’ta dünya çapındaki Uygurlar Uluslararası Anadil Günü’nü çeşitli etkinliklerle kutlayarak dilin korunmasının önemini pekiştiriyor.

Çin’in Uygur dilini aktif bir şekilde silmeye çalıştığı bir dönemde, bu dili korumak ve gelecek nesillere aktarmak her zamankinden daha acil bir hal almıştır.

Uygur Dili İçin Mücadele Edenlere Bir Mesaj

Uygur dilini korumak ve öğretmek için yorulmadan çalışan herkese -eğitimciler, aktivistler, ebeveynler ve topluluk üyeleri- en derin şükranlarımı sunuyorum. Çabalarınız boşa gitmiyor.

Tıpkı 1952’deki Bengal öğrencilerin dilleri için hayatlarını feda ettikleri gibi, sizler de Uygur dilinin savunucuları olarak tarih yazıyorsunuz. Bir ulusun ruhunu koruyor, gelecek nesillerin anadillerinde konuşmaya, yazmaya ve hayal kurmaya devam edebilmelerini sağlıyorsunuz.

Bu Uluslararası Anadil Günü’nde, tüm Uygurları ve bu mücadelede yanımızda olanları yürekten kutluyorum.