BAYRAQDAR MEDİA Bakıdakı 96 nömrəli tam orta məktəbin direktoru, Elektron Tədris Resursları üzrə təlimçi Mehriban Hacıyevanın yazısını təqdim edir:
Təhsil təkcə bilik və bacarıqların öyrədilməsi ilə məhdudlaşmır, eyni zamanda insanın mənəvi dünyasının formalaşdırılmasında mühüm rol oynayır.
Mənəvi dəyərlər – doğruluq, ədalət, mərhəmət, vətənpərvərlik, əməksevərlik, tolerantlıq və başqalarına hörmət kimi keyfiyyətlər cəmiyyətin inkişafı və sağlam gələcək qurmaq üçün vacibdir. Bəs məktəbdə mənəvi dəyərlərin aşılanmasını necə daha effektiv etmək olar?
Müəllim nümunəsində
Şagirdlər mənəvi dəyərləri əsasən müəllim nümunəsində – müəllimlərinin davranışlarından və münasibətlərindən öyrənirlər. Ona görə də müəllimlər mənəvi dəyərləri yalnız nəzəri cəhətdən izah etməklə kifayətlənməməli, öz davranışları ilə də uşaqlara örnək olmalıdırlar. Səmimiyyət, ədalətlilik, səbir və qayğıkeşlik müəllimin əsas xüsusiyyətlərindən olmalıdır.
Ədəbiyyat və tarix dərslərində
Dərs proqramında mənəvi dəyərləri əks etdirən ədəbiyyat nümunələrindən istifadə etmək effektiv bir üsuldur. Məsələn, milli və dünya ədəbiyyatında vicdan, ədalət, fədakarlıq kimi mövzulara toxunan əsərlər müzakirəyə çıxarıla bilər. Tarix dərslərində də ədalətli və humanist liderlərin, vətənpərvərlərin həyatı və xidmətləri şagirdlərə nümunə kimi təqdim oluna bilər.
Diskussiyalar və debatlar
Şagirdləri fəal şəkildə müzakirələrə cəlb etmək onların dəyərləri dərindən anlamağına kömək edir. Müəllimlər müxtəlif mənəvi və etik məsələlər ətrafında debatlar təşkil edərək şagirdlərə öz fikirlərini bildirmək imkanı yarada bilərlər. Bu üsul onların tənqidi düşünmə bacarıqlarını inkişaf etdirir və müxtəlif baxış bucaqlarını qiymətləndirməyə kömək edir.
Sosial layihələr və könüllülük
Mənəvi dəyərlərin yalnız nəzəri deyil, praktik şəkildə tədris edilməsi daha təsirli olur. Şagirdlər üçün sosial layihələr, xeyriyyə aksiyaları, ekologiya ilə bağlı tədbirlər təşkil etmək onlarda yardımsevərlik, məsuliyyət və vətəndaşlıq şüurunu inkişaf etdirir. Məsələn, aztəminatlı ailələrə yardım, qocalar evinə və ya uşaq sığınacaqlarına baş çəkmək şagirdlərə mərhəmət və empatiya hissini aşılaya bilər.
Səhnələşdirmə və rollu oyunlar
Mənəvi dəyərləri daha dərindən hiss etmək üçün səhnələşdirmə və rollu oyunlardan istifadə effektiv bir metod ola bilər. Müxtəlif etik situasiyaları əks etdirən səhnəciklər və rollu oyunlar vasitəsilə şagirdlər real həyatda qarşılaşacaqları mənəvi seçimləri yaşayaraq öyrənə və onlara düzgün yanaşma yollarını inkişaf etdirə bilərlər.
Ailə və məktəb əməkdaşlığı
Mənəvi dəyərlərin öyrədilməsində ailə və məktəb arasında sıx əməkdaşlıq vacibdir. Valideynlər də bu prosesdə fəal iştirak etməli, övladlarına etik və mənəvi dəyərləri aşılamalıdırlar. Məktəb isə valideynlərlə birlikdə seminarlar, görüşlər və təlimlər təşkil edərək bu istiqamətdə birlikdə fəaliyyət göstərə bilər.
Şagirdlərin müstəqil qərarvermə bacarıqlarının inkişafı
Şagirdlərə öz seçimlərini etməyə və nəticələrini qavramağa imkan yaratmaq mənəvi dəyərlərin mənimsənilməsində mühüm rol oynayır. Müəllimlər onlara müxtəlif situasiyalar təqdim edərək şagirdləri düzgün və səhv qərarları analiz etməyə yönləndirə bilərlər. Bu, onların məsuliyyət hissini artırar və etik prinsiplərə əsaslanan qərarlar vermələrinə kömək edər.
Qloballaşma və rəqəmsallaşma müasir təhsildə inqilabi dəyişikliklərə səbəb olub. Bu proseslər informasiya əldə etmə üsullarını dəyişdiyi kimi, humanitar fənlərin tədrisinə və mənəvi dəyərlərin öyrədilməsinə də ciddi təsir göstərir. Bu təsirin həm müsbət, həm də mənfi aspektlərini görmək mümkündür.
Müsbət təsirlər:
1. Daha geniş perspektiv və mədəni müxtəlifliyin qavranılması
Qloballaşma və rəqəmsallaşma sayəsində şagirdlər yalnız öz ölkələrinin tarixi və ədəbiyyatını deyil, digər mədəniyyətlərin də fəlsəfi, dini və mənəvi dəyərlərini öyrənə bilirlər. İnternet resursları, onlayn kurslar, beynəlxalq təhsil layihələri və virtual müzakirə platformaları şagirdlərə fərqli dünyagörüşlərini müqayisə etmək və qlobal düşünmə bacarığını inkişaf etdirmək imkanı yaradır.
2. Yeni tədris metodları və interaktivlik
Rəqəmsallaşma humanitar fənlərin tədrisini daha cəlbedici və interaktiv hala gətirib. Virtual muzeylər, 3D tarixi səyahətlər, interaktiv xəritələr və rəqəmsal arxivlər vasitəsilə şagirdlər tarixi hadisələri və ədəbiyyat nümunələrini daha dərindən dərk edə bilirlər. Eyni zamanda, süni intellekt və tədris platformaları fərdiləşdirilmiş təhsil imkanları yaradır və hər bir şagirdin öz öyrənmə tərzinə uyğunlaşır.
3. Mənəvi dəyərlərin geniş auditoriyaya çatdırılması
Rəqəmsallaşma və sosial media vasitəsilə humanitar fənlərdə öyrədilən mənəvi dəyərlər daha geniş auditoriyaya çatdırıla bilər. Məsələn, ədalət, empatiya, tolerantlıq və etik məsuliyyət kimi mövzularda şagirdlər onlayn müzakirələrdə iştirak edə, bloqlar və videolar vasitəsilə öz baxışlarını paylaşa bilərlər. Bu, onların sosial məsuliyyət hissini gücləndirir və qlobal problemlərə həssas yanaşmalarına şərait yaradır.
4. Kritik düşünmə bacarıqlarının inkişafı
Qloballaşma və rəqəmsallaşma sayəsində şagirdlər çoxsaylı mənbələrə çıxış əldə edirlər. Bu, onların tənqidi düşünmə bacarıqlarını inkişaf etdirir və onlar məlumatların doğruluğunu yoxlamaq, müxtəlif perspektivlərdən yanaşmaq bacarığı qazanırlar. Bu, xüsusilə tarix və fəlsəfə kimi humanitar fənlərdə mənəvi dəyərlərin daha dərin təhlilinə imkan yaradır.
Mənfi təsirlər:
1. Lokal dəyərlərin və milli mədəniyyətin arxa planda qalması
Qloballaşma nəticəsində bəzi yerli mədəni dəyərlər qlobal trendlərin kölgəsində qalır. Şagirdlər daha çox beynəlxalq mənbələrə yönəldikləri üçün milli ədəbiyyat, tarix və mədəni dəyərlərin əvvəlki kimi dərin öyrənilməmə riski yaranır. Bu da onların mənsub olduqları cəmiyyətin dəyərlərini tam mənimsəməmələrinə səbəb ola bilər.
2. Şagirdlərin mənəvi dəyərləri yalnız virtual mühitdə qavraması
Rəqəmsallaşmanın mənəvi dəyərlərin öyrədilməsinə təsiri bəzən yalnız nəzəri və virtual çərçivədə qala bilər. Mənəvi dəyərlərin real həyatda tətbiq edilməsi üçün canlı ünsiyyət və praktiki fəaliyyətlər lazımdır. Lakin rəqəmsallaşmış təhsil mühitində bu ünsiyyət azalır və şagirdlər daha çox texnoloji alətlərə bağlı olurlar.
3. Düzgün yönləndirilməmiş informasiyanın təsiri
İnternetdə çoxlu məlumat mənbəyi olsa da hər biri etibarlı deyil. Xüsusilə sosial media platformalarında yayılan manipulyativ və qərəzli məlumatlar şagirdlərin humanitar fənlərdə mənimsədikləri dəyərlərə təsir edə bilər. Fərqli ideologiyalar və informasiya axını onların etik və mənəvi dünyagörüşünü çaşdırıcı şəkildə dəyişə bilər.
4. Sosial əlaqələrin zəifləməsi və empatiyanın azalması
Texnologiyanın həddindən artıq istifadəsi sosial təcridə səbəb ola bilər. Şagirdlər real ünsiyyətdən uzaqlaşdıqca sosial bacarıqları zəifləyir və empatiya hissləri azala bilər. Mənəvi dəyərlərin tam mənimsənilməsi üçün canlı qarşılıqlı əlaqə və təcrübə vacibdir, lakin rəqəmsal dünya bu ünsiyyəti məhdudlaşdıra bilər.
Beləliklə, qloballaşma və rəqəmsallaşma təhsildə çoxsaylı imkanlar yaratsa da onların mənfi təsirləri də mövcuddur. Xüsusilə humanitar fənlərə və mənəvi dəyərlərin öyrədilməsinə təsir göstərən bu mənfi təzahürlərin qarşısını almaq üçün müəyyən tədbirlər həyata keçirilməlidir. Bu problemlərin həlli yolları müstəvisində aşağıdakı alternativlərə diqqət çəkmək istərdim:
1. Lokal və milli dəyərlərin gücləndirilməsi
Problem: Qloballaşma nəticəsində yerli mədəniyyət və milli dəyərlər ikinci plana keçə bilər.
Həll yolları:
• Məktəb proqramlarında milli dəyərləri əks etdirən məzmunların artırılması. Tarix, ədəbiyyat və ana dili dərslərində yerli qəhrəmanlar, milli ənənələr və etik dəyərlər daha geniş şəkildə tədris olunmalıdır.
• Milli dəyərləri əks etdirən layihələrin təşviqi. Məsələn, şagirdlərə öz ailələrinin və ya bölgələrinin tarixi və mənəvi irsini araşdırmaq üçün tədqiqat layihələri vermək.
• Milli və beynəlxalq dəyərlərin balanslı tədrisi. Şagirdlər həm qlobal dəyərləri anlamalı, həm də öz mədəniyyətlərinə, milli kimliklərinə bağlı qalmalıdırlar.
2. Mənəvi dəyərlərin real həyatda tətbiqinə dəstək
Problem: Rəqəmsallaşma mənəvi dəyərlərin yalnız nəzəri səviyyədə qalmasına və real həyatda tətbiq edilməməsinə səbəb ola bilər.
Həll yolları:
• Şagirdlərin ictimai fəaliyyətlərə cəlb olunması. Könüllülük, sosial layihələr və icma xidmətləri şagirdlərə empatiya və sosial məsuliyyət hissini öyrətməyə kömək edər.
• Rollu oyunlar və səhnələşdirmə. Müəllimlər etik dilemmalar üzərində interaktiv məşğələlər təşkil edərək, şagirdlərin real həyatda doğru qərarlar verməsini təcrübədən keçirməsinə şərait yaratmalıdırlar.
• Real ünsiyyətin artırılması. Sinifdə açıq diskussiyalar, debatlar və fikir mübadiləsi təşkil olunmalıdır ki, şagirdlər yalnız virtual mühitdə deyil, real həyatda da ünsiyyət bacarıqlarını inkişaf etdirsinlər.
3. Şagirdlərin tənqidi düşünmə bacarıqlarının gücləndirilməsi
Problem: Rəqəmsal dünyada çoxsaylı informasiya mövcuddur, lakin bütün məlumatlar etibarlı deyil. Bu, şagirdlərin manipulyasiya olunmasına və qeyri-dəqiq biliklər əldə etməsinə səbəb ola bilər.
Həll yolları:
• Mənbələrin təhlili bacarıqlarının öyrədilməsi: müəllimlər şagirdlərə informasiyanı süzgəcdən keçirmək, etibarlı və qeyri-etibarlı mənbələri ayırd etmək üçün metodlar öyrətməlidir.
• Mənbə analizləri üzərində dərs və tapşırıqlar: şagirdlərə fərqli mənbələrdən məlumatlar təqdim edilərək, onların hansının daha etibarlı olduğunu müzakirə etmələri üçün tapşırıqlar verilə bilər.
• Rəqəmsal savadlılıq proqramlarının tətbiqi: şagirdlərə sosial mediada və onlayn platformalarda necə düzgün informasiya əldə edəcəyini və manipulyasiyadan qorunma yollarını öyrətmək vacibdir.
4. Sosial münasibətlərin gücləndirilməsi və empatiyanın artırılması
Problem: Rəqəmsallaşmanın geniş yayılması sosial təcridə və şagirdlərin real ünsiyyət bacarıqlarının zəifləməsinə səbəb ola bilər.
Həll yolları:
• Kollektiv fəaliyyətlərin təşviq edilməsi: müəllimlər qrup layihələri, kollektiv oyunlar və sinifdən kənar tədbirlər təşkil etməklə şagirdlərin sosial bacarıqlarını inkişaf etdirməlidirlər.
• Texnologiyadan balanslı istifadəni təşviq etmək: şagirdlərlə yalnız onlayn mühitdə deyil, real ünsiyyətdə də bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün təşviqedici fəaliyyətlər (məsələn, açıq havada tədbirlər, debatlar) təşkil olunmalıdır.
• Empatiya və sosial məsuliyyət dərslərinin keçirilməsi: müxtəlif sosial problemlər haqqında diskussiyalar təşkil edilməli və şagirdlər empatiya hissini inkişaf etdirmək üçün real həyat nümunələri ilə tanış olmalıdırlar.
5. Müəllimlərin və valideynlərin birgə rolunun gücləndirilməsi
Problem: Qloballaşma və rəqəmsallaşma nəticəsində təhsildə müəllim və valideyn nəzarəti azalarsa, şagirdlər düzgün istiqamət ala bilməzlər.
Həll yolları:
• Müəllimlər üçün rəqəmsal tədris bacarıqları üzrə təlimlər: müəllimlər rəqəmsal platformalar və texnologiyalardan balanslı istifadə etməyi öyrənməli, onları humanitar fənlərdə effektiv şəkildə tətbiq etməlidirlər.
• Valideynlərin maarifləndirilməsi: valideynlərə övladlarının texnologiyadan istifadəsini düzgün tənzimləmək, internet təhlükəsizlik qaydalarını öyrətmək və onların mənəvi inkişafını dəstəkləmək üçün seminarlar təşkil edilməlidir.
• Məktəb-valideyn əməkdaşlığının artırılması: valideynlər məktəb tədbirlərinə cəlb olunmalı və təhsil prosesində daha aktiv iştirak etməlidirlər.
Qloballaşma və rəqəmsallaşma təhsilin inkişafına mühüm töhfə versə də onların mənfi təsirlərini aradan qaldırmaq üçün balanslı yanaşma tələb olunur. Təhsil sistemi həm qlobal dəyərləri, həm də milli və lokal dəyərləri qorumağa çalışmalıdır. Bunun üçün:
Milli və mənəvi dəyərləri gücləndirən məzmunlar tədris olunmalıdır;
Şagirdlər real həyatda mənəvi dəyərləri tətbiq etməyə təşviq edilməlidir;
Tənqidi düşünmə və informasiya analiz bacarıqları inkişaf etdirilməlidir;
Empatiya və sosial ünsiyyətə xüsusi diqqət yetirilməlidir;
Müəllimlər və valideynlər şagirdlərin təhsilində daha aktiv rol almalıdırlar.
Bu tədbirlər həyata keçirildiyi halda təhsilin qloballaşması və rəqəmsallaşma humanitar fənlərə və mənəvi dəyərlərə yalnız müsbət təsir göstərəcək və gələcək nəsillərin həm qlobal düşünən, həm də mənəvi dəyərlərə bağlı fərdlər kimi yetişməsinə şərait yaradacaq.
Mənəvi dəyərlərin tədrisi şagirdlərin yalnız akademik uğurlar qazanmasına deyil, həm də cəmiyyət üçün faydalı və məsuliyyətli fərdlər kimi formalaşmasına kömək edir. Bunun üçün məktəblərdə müxtəlif metodlardan istifadə edilməli, müəllimlər, valideynlər və şagirdlər bu prosesə birlikdə töhfə verməlidir. Dəyərlərin mənimsənilməsi təkcə dərs proqramı ilə məhdudlaşmamalı, eyni zamanda məktəbdəki ümumi mühit və cəmiyyətin dəstəyi ilə də möhkəmləndirilməlidir. Təhsil prosesinin mənəvi missiyasının düzgün reallaşdırılması sağlam və vicdanlı gələcək nəsillərin yetişməsinə zəmin yaradır.
Mənbələr:
1. Təhsil və pedaqogika üzrə akademik mənbələr
• UNESCO, OECD və digər beynəlxalq təşkilatların təhsil sahəsində apardığı tədqiqatlar.
• Jurnal və konfrans materialları (məsələn, “Azərbaycan Pedaqoji Jurnalı”, “Educational Review”, “Journal of Moral Education”).
2. Qloballaşma və rəqəmsallaşma ilə bağlı tədqiqatlar
• Manuel Castells-in “İnformasiya cəmiyyəti” əsəri.
• Zygmunt Baumanın qloballaşma və postmodernizm ilə bağlı işləri.
• Şagirdlərin informasiya mənbələrindən istifadəsi və rəqəmsal etik qaydalar üzrə elmi məqalələr.
3. Mənəvi dəyərlərin tədrisi və humanitar fənlər
• John Dewey, Lev Vıqotski, Jean Piaget-in təhsil və əxlaq inkişafı üzrə nəzəriyyələri.
• Azərbaycan ədəbiyyatında və tarixində mənəvi dəyərlərin öyrədilməsi ilə bağlı elmi araşdırmalar.
4. Psixoloji və sosial tədqiqatlar
• Empatiya, sosial məsuliyyət və etik təhsil mövzularında psixoloji araşdırmalar.
• Tədqiqat institutlarının uşaqların etik və əxlaqi inkişafı ilə bağlı araşdırmaları.
5. Beynəlxalq statistika və hesabatlar
• UNESCO və UNICEF-in təhsildə mənəvi dəyərlərin rolu ilə bağlı hesabatları.
• PISA, TIMSS və digər beynəlxalq təhsil qiymətləndirmə proqramlarının nəticələri.
İlk şərhi yaza bilərsiniz