Yeniyetməlik: Üstün diqqət tələb edən yaş dövrü

Son yeniləmə: 6 Dekabr 2024 20:13

BAYRAQDAR MEDİDA Bakıdakı 96 nömrəli tam orta məktəbin direktoru Mehriban Hacıyevanın hazırladığı yazını təqdim edir:

Övladı yeniyetməlik dövründə olan ailələr bunları gözardı etməməlidir

Yeniyetməlik dövrü həm uşaqlar, həm də onların valideynləri üçün çətin, lakin çox önəmli bir inkişaf mərhələsidir. Bu dövrdə uşaqlar emosional, fiziki və sosial baxımdan dəyişikliklər yaşadıqları üçün ailədaxili münasibətlərin düzgün tənzimlənməsi onların sağlam inkişafında böyük rol oynayır.

Övladınız yeniyetməlik dövründədirsə, sizin də valideyn kimi diqqətə almalı olduğunuz vacib nüanslar var. Siz, valideyn olaraq bu yaş dövrünün psixoloji, sosial və fiziki əlamətləri barədə əhatəli məlumata sahib olmalısınız.

Yeniyetməlik dövrü nə zaman başlayır?

Yeniyetməlik dövrü, ümumiyyətlə 10-19 yaş aralığını əhatə edir. Bu dövr Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (WHO) tərəfindən uşaq və gənclik dövrü arasında keçid mərhələsi olaraq qəbul edilir. Yeniyetməlik dövründə həm fiziki, həm emosional, həm də sosial dəyişikliklər baş verir.

Yeniyetməlik dövrü üç əsas mərhələyə bölünür:

1.Erkən yeniyetməlik (10-13 yaş):

•Fiziki dəyişikliklər (məsələn, cinsi yetişkənliyin başlanğıcı).
•Şəxsiyyətin formalaşmasının erkən mərhələsi.

Emosional qeyri-sabitlik və valideynlərdən asılılığın davam etməsi.

2.Orta yeniyetməlik (14-16 yaş):

•Sosial müstəqillik qazanma cəhdləri.
•Emosional dəyişikliklər daha sabitləşir.
•Özünüdərk və kimlik axtarışı güclənir.
•Dostlarla münasibətlər ön plana keçir.

3.Gec yeniyetməlik (17-19 yaş):

•Fiziki inkişaf tamamlanır.
•Daha dərin düşüncə və qərar qəbuletmə qabiliyyəti inkişaf edir.
•Müstəqillik əldə etmə və gələcək hədəfləri müəyyən etmə mərhələsidir.

Yeniyetməlik dövründə uşaqlarda aşağıdakı dəyişikliklər baş verir:

•Fiziki dəyişikliklər: Boy artımı, bədən çəkisinin artması, ikincil cinsi əlamətlərin inkişafı.
•Psixoloji dəyişikliklər: Emosional qeyri-sabitlik, özünüdərk və kimlik axtarışı, valideynlərdən daha çox dostlarla vaxt keçirmə istəyi.
•Sosial dəyişikliklər: Sosial müstəqillik axtarışı, cəmiyyət və ailə qaydalarına fərqli yanaşma.

Bu dövr həm fərdin şəxsi inkişafında, həm də ailədaxili münasibətlərdə kritik əhəmiyyət daşıyır. Valideynlər və təhsil mühiti bu mərhələdə yeniyetməyə anlayış və dəstək göstərməlidir.

Övladları yeniyetməlik dövrünə girmiş valideynlər ailədaxili münasibətləri tənzimləmək və övladlarına, onların fərqli davranışlarına doğru yanaşmanı və emosional reaksiyaları tənzimləmək üçün aşağıdakı tövsiyələri diqqətə almalıdırlar:

1.Anlayış və empatiya – Yeniyetmələr bəzən özlərini düzgün ifadə edə bilmədikləri üçün valideynlər onları dinləməli və hisslərinə hörmətlə yanaşmalıdır.

Nə etməli?

•Onların düşüncə və hisslərinə hörmət göstərin.
•“Mən səni başa düşürəm” kimi empatiya ifadələri ilə yanaşın.
•Özünüzü yeniyetmənin yerinə qoymağa və qərarlarını niyə qəbul etdiyini anlamağa çalışın.

2.Açıq və dəstəkləyici ünsiyyət – Açıq ünsiyyət yeniyetmənin özünü ifadə etməsi və valideynləri ilə yaxın münasibətdə olması üçün əsasdır.

Nə etməli?

•Qorxu və təzyiq olmadan fikirlərini sərbəst şəkildə ifadə etmələrinə şərait yaradın.
•Söhbət zamanı onları dinləyin, qəzəblənmədən və ya mühakimə etmədən reaksiya verin.
•Şəxsi məsələlərini sizinlə paylaşmağa təşviq edin.

3.Sərhədlərin və qaydaların müəyyən edilməsi – Yeniyetmələr müstəqillik qazanmaq istəyir, lakin sərhədlərin olmaması təhlükəli seçimlərə gətirib çıxara bilər.

Nə etməli?

•Ailə qaydalarını əvvəlcədən açıq şəkildə müəyyən edin (məsələn, evə gəlmə vaxtı, elektron cihazların istifadəsi).
•Qaydaları müzakirə edərək razılaşdırın ki, yeniyetmə özünü prosesin bir parçası hiss etsin.
•Həddindən artıq sərt və ya çox yumşaq olmamağa çalışın – balansı qoruyun.

4.Müstəqilliyə hörmət – Yeniyetmələr bu dövrdə öz şəxsiyyətlərini formalaşdırır və müstəqilliklərini sınayır.

Nə etməli?

•Öz qərarlarını qəbul etmələrinə və müəyyən məsuliyyətlər götürmələrinə icazə verin.
•Səhvlərindən öyrənmələri üçün fürsət yaradın.
•Onların maraq və hobbilərinə hörmət göstərin, dəstək olun.

5.Müsbət davranışlara təşviq – Müsbət davranışları gücləndirmək yeniyetmələrin özünə inamını artırır və mənfi davranışları azaldır.

Nə etməli?

•Kiçik uğurlarını belə təqdir edin (məsələn, “Yaxşı iş görmüsən”, “Səninlə fəxr edirəm”).
•Davranışlarına görə onları mühakimə etmək əvəzinə konstruktiv rəy verin.
•Həddindən artıq tənqid etməməyə çalışın.

6.Ailədaxili əməkdaşlıq və birgə fəaliyyətlər – Ailə üzvləri arasında əlaqəni möhkəmləndirmək üçün birgə vaxt keçirmək vacibdir.

Nə etməli?

•Birlikdə oyunlar oynayın, filmlər izləyin və ya gəzintilərə çıxın.
•Hər həftəlik ailə vaxtı qrafiki təyin edin.
•Ev işlərini və qərarları birlikdə həll etməyə çalışın ki, yeniyetmə özünü ailənin bir hissəsi hiss etsin.

7.Qəzəb və konfliktləri idarə etmək – Yeniyetmələrdə emosional partlayışlar tez-tez baş verə bilər. Lakin bu, ailə münasibətlərinə zərər verməməlidir.

Nə etməli?

•Onların qəzəbli reaksiyalarına sakit cavab verin, mübahisədən qaçmağa çalışın.
•Konflikt zamanı onların dediklərini dinləyin və sakit tonla danışın.
•Problemləri birlikdə həll etməyi təşviq edin.

8.Texnoloji cihazlara və sosial şəbəkələrə nəzarət – Yeniyetmələr texnoloji cihazlara çox vaxt sərf edə bilər və bu, onların münasibətlərinə və rifahına təsir göstərə bilər.

Nə etməli?

•Texnoloji cihazlar və sosial şəbəkələrin istifadəsi üçün müəyyən sərhədlər qoyun. •Onların sosial şəbəkələrdə davranışlarına nəzarət edin. Lakin gizli şəkildə deyil, açıq ünsiyyət yolu ilə.
•Texnoloji cihazlarla vaxt keçirməklə bağlı sağlam balans yaratmağa kömək edin.

9.Özünüzü və davranışlarınızı gözdən keçirin – Uşaqlar çox vaxt valideynlərinin davranışlarını təqlid edir.

Nə etməli?

•Sakit və hörmətli ünsiyyətlə nümunə olun.
•Yeniyetmə ilə rəftarınızda səbirlilik və sevgi göstərin.
•Öz səhvlərinizi qəbul edin və yeniyetməyə də səhvlərindən dərs almağı öyrədin.

10.Peşəkar yardımdan çəkinməyin – Yeniyetmələrdə ciddi emosional və ya davranış problemləri varsa, peşəkar yardım almaq zəruri ola bilər.

Nə etməli?

•Məktəbin psixoloqu və ya ailə psixoloqu ilə əlaqə saxlayın.
•Yeniyetmənin ehtiyaclarını dinləyərək onun üçün ən uyğun dəstəyi təmin edin.

Yeniyetməlik dövrü bir fərd üçün böyümə və dəyişikliklər dövrüdür. Bu mərhələdə valideynlərin anlayışı, səbirli davranışı və dəstəyi münasibətləri möhkəmləndirir və yeniyetmənin sağlam böyüməsinə töhfə verir. Əsas məqsəd yeniyetmənin müstəqilliyini və şəxsiyyətini qorumaqla birlikdə onu düzgün istiqamətləndirmək və sevgi dolu bir ailə mühitini təmin etməkdir. Bu yaş dövrünün yarada biləcəyi ciddi travmaların önünə keçmək üçün bütün bu qeyd etdiklərimiz vacib nüanslardır.

Qeyd: Yazının hazırlanmasında açıq mənbələrdəki məlumatlardan istifadə edilmişdir.